Od podstawowych narzędzi do ciosania i kopania, przez prymitywną broń, po przedmioty kultu – kamień od zawsze był obecny w naszym życiu. Historia kamienia i architektury sięga czasów, gdy człowiek z koczownika zamienił się w osadnika i począł rozwijać swoje miasta w kulturalne i socjalne potęgi.Dzisiaj naturalny kamień jest jednym z nielicznych materiałów tak bardzo pożądanych przez projektantów i designerów. To szlachetny materiał, nie plastik czy kompozyt i choć na rynku pojawia się coraz więcej „wiernych” imitacji, naturalne piękno kamienia od sztucznego jest w stanie odróżnić wiele niezwiązanych z branżą osób. To kamień jest materiałem, który pragnie się mieć w domu, o którym rozmawia się w towarzystwie, chwaląc swój wybór. To dzięki uniwersalności i ponadczasowości kamienia wartość jego nie zmniejsza się po kilku latach. To również doceniają i projektanci i szczęśliwi jego posiadacze.
Debiut kamiennych oprawek okularowych okazał się bardzo udany. Uczestnicy wspomnianych targów, miłośnicy kamienia oraz wystawcy, producenci i wydobywcy – wszyscy byli zachwyceni. Na pytanie, skąd pomysł i co było dla nich inspiracją, odpowiadali, że idea stworzenia tak wyszukanego przedmiotu zrodziła się przez kontakt z pięknymi zabytkowymi samochodami oraz uczestnictwo w procesie przywracania ich do ponownego życia. VW Garbus czy Mercedes-Benz albo Daimler Majestic mają również sporo drewna w środku. Twórcy kamiennych opraw okularów odnieśli upragniony sukces. Dzisiaj specjalne obrabiarki numeryczne są w stanie wyprodukować kilka tysięcy oprawek rocznie.
|
||||||
Małgorzata Łapaj, architekt w firmie Kropka Studio: Jednym z prekursorów zastosowania gabionów w architekturze była pracownia Herzog & de Meuron, potem powstał jeszcze m.in. „Gabion House” niemieckiego architekta Titusa Bernharda. Dzisiaj siatki wysypane kamieniem na stałe weszły do repertuaru materiałów stosowanych przez architektów oraz architektów krajobrazu. 
Kuba Kowalczyk, architekt w firmie Kropka Studio: Ciekawym rozwiązaniem, które zostało podyktowane zastosowaniem ogrzewania podłogowego, są posadzki. Szukaliśmy ekonomicznego rozwiązania dla dużych powierzchni, które jednocześnie spełniałoby nasze estetyczne wymagania. Wybór padł na powracające do łask lastryko wykonane przez lokalnego producenta z zastosowaniem drobnoziarnistego kruszywa o jednorodnej kolorystyce, które dobieraliśmy na podstawie wielu próbek. Lastryko występuje w dwóch kolorach – białe w głównej części domu oraz grafitowe w dużej łazience. W tym wypadku, wykorzystując tradycyjną technikę z użyciem ekonomicznych materiałów (np. biała marianna), udało się nadać stosunkowo niewielkim kosztem bardzo współczesny charakter dużym powierzchniom.
M.Ł.: Bryła domu składa się z dwóch głównych części: strefy mieszkalnej oraz dwustanowiskowego garażu. Obie są połączone za pomocą ażurowego, drewnianego łącznika, który spina budynek w harmonijną całość. Dom powstał dla czteroosobowej rodziny, która oczekiwała nowoczesnego budynku wpisującego się w otoczenie. Mieszkańcami są rodzice dwójki dorosłych dzieci, które mieszkając na co dzień w większych miastach, często goszczą tu na czas weekendów. Inwestor potrzebował zatem oddzielnej strefy dla siebie, zlokalizowanej na parterze sypialni, z bezpośrednim wejściem do łazienki i garderoby. Pokoje dzieci zostały wraz z mniejszą łazienką umieszczone na poddaszu. 
Rzadko którykolwiek z przechodniów, patrząc na takie otoczenie, pomyśli o innym, niebudowlanym zastosowaniu surowca kamiennego. Nie jest to jednak ani jedyne, ani nawet pierwsze zastosowanie kamienia. Już u zarania dziejów prahistoryczny człowiek wykorzystywał surowiec kamienny do wyrobu narzędzi, zaś sam kamień bez jakiejkolwiek obróbki stawał się w jego rękach najprostszą bronią, i to nie tylko „obuchową”, ale i miotaną (np. bolas). Kamienne pociski towarzyszyły ludzkości od samego początku jej historii, a informacje o ich zastosowaniu i skuteczności pojawiają się nawet w Starym Testamencie, m.in. w opisie walki Dawida z Goliatem. 
Koszty wykonania amunicji kamiennej były bardzo wysokie i nawet dziś mogą przyprawić o zawrót głowy. Nawet na najmniejszy kaliber tej nowoczesnej jak na ówczesne czasy broni nie mogły sobie pozwolić ani niektóre miasta, ani też władcy. Wykrzesanie kamiennych kul oraz ich transport były niezwykle kosztowne i dlatego można sądzić, że po każdym oblężeniu miasta (zamku) wszystkie pociski nadające się jeszcze do powtórnego użycia były odzyskiwane (m.in. zbierane z obleganego miasta i z przedpola fortyfikacji, wyciągane z jego fos). Zapewne wówczas ponownie trafiały do miejskiego (lub królewskiego) arsenału. Pewne wyobrażenie o kosztach daje wzmianka źródłowa z 1391 roku mówiąca o tym, że Kraków polecił „wyspecjalizowanemu wykuwaczowi pocisków do dział” („sectori lapidum ad pixises”) produkcję kul, za którą zapłacono mu 19 grzywien i 30 groszy, a następnie dodano mu na ten cel jeszcze 2 grzywny. Olbrzymie koszty generował również proch strzelniczy oraz transport amunicji. Z zachowanych rachunków można oszacować, że pod koniec XIV wieku jeden strzał z armaty podczas bitwy pod Bolesławcem kosztować miał około 3,5 grzywny, co było wówczas równowartością 4 krów (!). Z upływem czasu koszty związane z oddaniem jednej salwy systematycznie malały, aby po upływie blisko 100 lat osiągnąć wartość około 1,5 grzywny. By uzyskać pełny obraz kosztów, należy jeszcze raz wspomnieć o kosztach prochu (około 3,25 grzywny za blisko 10 kg), a przede wszystkim o bajońskiej kwocie niezbędnej do odlania jednej balisty. W Krakowie pod koniec XIV wieku koszt jej odlania dochodził do około 20 kop groszy (czyli około 60 grzywien). 
Zbudowana w ostatnich latach XIII wieku Brama Floriańska wraz z kamiennym murem obronnym, fosą oraz drewnianym mostem i przedbramiem sprawiały, że obce wojska nie mogły się zbliżyć do miasta na odległość mniejszą niż 100 metrów. Wkrótce dokonano rozbudowy tych umocnień wznosząc najpierw kamienne przedbramie sięgające do wewnętrznego stoku fosy. Później wykopano drugą fosę, zbudowano murowane mosty nad starą fosą i nad częścią nowej fosy, wydłużono ufortyfikowane przedbramie, które zostało zamknięte nową bramą oraz potężnymi kamiennymi murami usytuowanymi między fosami. W ten sposób niebezpieczeństwo podejścia obcych wojsk (a przede wszystkim ich artylerii) do miejskich fortyfikacji zostało oddalone, zaś dystans między zabudową miejską a nieprzyjacielskimi wojskami został zwiększony niemal dwukrotnie. Ostatnim etapem rozbudowy średniowiecznych umocnień była budowa Barbakanu w latach 1498–1499. Wzniesiono go z kamienia i cegły na planie koła (stąd często stosowana dla niego nazwa „rondel”) o średnicy około 24 m. Wokół jego murów zbudowano podkowiastą fosę o szerokości około 30 m, którą od strony zewnętrznej umocniono murem o wysokości blisko 7 m. Nad częścią wcześniejszej fosy powstała murowana „szyja” z przepustami umożliwiającymi przepływanie wody, natomiast przed nową (tzw. kleparską) bramą zbudowano drewniany most oparty na murowanych filarach. Jego część przylegająca do bramy miała charakter mostu zwodzonego (z zapadnią), natomiast pozostały odcinek o długości ponad 25 m był prawdopodobnie rozbierany. Mury rondla, szyi i bramy kleparskiej były zaopatrzone w otwory strzelnicze dla strzelców oraz artylerii. Rozmieszczono je na trzech kondygnacjach, z których najniższa osłaniała powierzchnię wody w fosie, zaś wyższe chroniły przedpole umocnień i międzywale. Zadaniem Barbakanu była ochrona północnego wejścia do miasta. Obronę przed najeźdźcami ułatwiały także inne elementy fortyfikacyjne (m.in. wały ziemne) wchodzące w skład tego imponującego założenia obronnego. O ich skuteczności przekonały się wojska arcyksięcia Maksymiliana, które w 1587 roku oblegały miasto i usiłowały je zdobyć od strony północnej i północno-zachodniej. 
Barbakan oraz zespół tzw. fortyfikacji floriańskich położonych w sąsiedztwie Bramy Floriańskiej znalazły się w kręgu zainteresowań krakowskich archeologów na przełomie lat 60. i 70. XX wieku (ryc. 4; punkty badawcze). Przez blisko pół wieku podczas różnorodnych prac badawczych w zalegających tu nawarstwieniach odkryto niezliczone zabytki archeologiczne z późnego średniowiecza i z czasów nowożytnych. Większość z nich pochodziła z nasypów uformowanych już po 1820 roku w okresie zsypywania fos i likwidacji umocnień. Wśród nich dominowała potłuczona ceramika użytkowa i budowlana oraz fragmenty przedmiotów wykonanych z żelaza i innych metali, a także połupane kości zwierzęce oraz inne odpadki związane z działalnością gospodarczą prowadzoną na terenie miasta. Między znaleziskami pozyskanymi z namuliska fosy oraz z poziomów użytkowych funkcjonujących przed XIX wiekiem szczególnie wyróżniały się kuliste przedmioty kamienne, niekiedy rozbite i dość mocno uszkodzone. Najliczniej pojawiły się one w namuliskach zalegających na dnie zewnętrznej, podkowiastej (półkolistej) fosy Barbakanu, w tym zwłaszcza w najbliższym sąsiedztwie wspomnianej wcześniej bramy kleparskiej i znajdującego się przed nią drewnianego mostu opartego na murowanych filarach. Tu właśnie odnalezione zostały granitowe i wapienne kule (ryc. 4; miejsce odkrycia), które możemy uznać za „świadków” nieudanego oblężenia Krakowa jesienią 1587 roku i bombardowania murów miasta 24 listopada. Ich średnice zazwyczaj mieściły się w przedziale 10–25 cm, czyli w granicach odpowiadających średniowiecznym armatom lekkiego kalibru, natomiast ich waga wahała się od kilku do kilkudziesięciu kilogramów.
Na ekspozycji starano się również pokazać w symboliczny sposób dominację kul wapiennych w odnajdywanych w rejonie Krakowa. Na terenie pozostałych ziem polskich częściej spotykana jest amunicja wykonana ze znacznie twardszego granitu, natomiast dużo rzadziej trafia się na kule wykonane z miękkiego i dość kruchego kamienia osadowego, jakim jest wapień (czy piaskowiec). W Małopolsce, a przede wszystkim na terenie Krakowa, obserwowana jest zupełnie odwrotna sytuacja, która ma związek zapewne z dostępem do surowca kamiennego w rejonie Krakowa, gdzie powszechnie występują wychodnie skał wapiennych.
|
||||||
Łukasz Gołębiowski w 1831 r. pisał: „Zabawa jest celem gry najprostszej, najlichszej i najwyszukańszej, tysiąc kombinacyi za sobą pociągającej”. Wśród zabawek są zabawki olśniewające swoim bogactwem, pociągające wymyślną konstrukcją, są też zabawki proste, prymitywne, wydawałoby się – ubogie, do nich zaliczamy kamień. W historii robiono z kamienia lalki, figurki zwierząt, pionki do gry, jo-jo, piłki i wiele innych. Najciekawsze zastosowanie kamienia jako zabawki w jego naturalnej formie znane jest do dziś. Kamieniem rzuca się do celu i na odległość, „puszcza kaczki” na wodzie itp. Z wybranych kamieni robi się kręgle i tory przeszkód. Grającym w „klasy” kamień służy jako tak zwane szkiełko.
W 1880 r. bracia Lienthal w związku z olbrzymimi długami zostali zmuszeni do sprzedania swojej formuły „kamienia” przedsiębiorcy Friedrichowi Richterowi, który w tym samym roku otrzymał patent na ww. formułę. W 1884 r. opracował własne zestawy klocków w dwóch wielkościach: 20 mm i 25 mm, które zaczęto nazywać „Richter’s Anker-Steinbaukasten”. Były to pierwsze na świecie klockowe systemy konstrukcyjne, które bardzo szybko zyskały uznanie i stały się prawdziwym hitem na całym świecie. Dość powiedzieć, że katalogi produktów Richtera były drukowany w 13 językach (także w polskim). Richter otworzył w tym czasie także instytut sztuki, gdzie artyści, ilustratorzy i architekci opracowywali plany konstrukcji i projekty dla zestawów klocków. 
W sumie Richter opracował ponad 400 różnych zestawów konstrukcyjnych i około 1200 różnych kształtów klocków. W ciągu 83 lat jego firma sprzedała około 5 miliardów sztuk klocków (!). 
Pozyskiwanie i obróbka lokalnych „marmurów” na większą skalę wiążą się ze schyłkiem XVI i początkiem XVII wieku, kiedy kamieniarze i architekci włoscy sprowadzeni do Polski przez królową Bonę rozwinęli przemysł kamieniarski i rozpropagowali wykorzystanie lokalnych surowców w architekturze. Liczne odmiany dekoracyjnych wapieni eksploatowane w niewielkich kamieniołomach w rejonie Chęcin określano mianem „marmurów chęcińskich”. W późniejszym okresie pojawił się również termin „marmury świętokrzyskie” obejmujący wszystkie surowce tego typu, eksploatowane także poza obszarem chęcińsko-kieleckim. Definicja zaproponowana przez wybitnego kieleckiego geologa Jana Czarnockiego w 1952 roku określa mianem „marmurów świętokrzyskich”: „… wszystkie skały osadowe wapienne odpowiadające technicznym wymaganiom obróbki na marmur, a więc nie tylko skały wapienne, mniej lub bardziej przekrystalizowane, lecz i wszystkie inne, które dają się szlifować i przyjmują odpowiedni poler”. Ważne uzupełnienie tej definicji stanowi stwierdzenie, że: „niezbędnym warunkiem jest duża wydajność skały pod względem wymiarów bloków potrzebnych do obróbki i wreszcie odpowiednia jej wartość, wyrażająca się cechami budowy petrograficznej skały, wytrzymałością na zmiany temperatury, nasiąkliwością itd., a w mniejszym stopniu odpornością na ciśnienie i ścieranie” (Czarnocki 1952). Do powyższej charakterystyki należy dodać formacje skalno-mineralne i minerały, które nie są skałami osadowymi, a ich geneza związana jest z procesami hydrotermalnymi i tektonicznymi. Są to przede wszystkim brekcje kalcytowo-wapienne i kalcyty żyłowe określane wspólnie mianem „różanki zelejowskiej”. Pełny wykaz odmian „marmurów świętokrzyskich” wraz z danymi dotyczącymi wieku, litologii, genezy oraz historycznych i współczesnych miejsc wydobycia zaprezentowano na ryc. 1. 
Ponowne przemysłowe wykorzystanie „marmurów świętokrzyskich” wiąże się z rozpoczęciem działalności Przedsiębiorstwa Kopalń Marmurów Kieleckich, utworzonego jako trzyosobowa spółka w 1874 roku (zakład ten funkcjonował pod zmiennymi nazwami, a po prywatyzacji w 2003 roku przyjął ostatecznie nazwę Kieleckie Kopalnie Surowców Mineralnych SA). Przedsiębiorstwo w początkowym etapie działalności eksploatowało ponad 20 marmurołomów (głównie na obszarze chęcińsko-kieleckim). Poza powszechnie znanymi lokalizacjami w Bolechowicach, Szewcach i Zelejowej eksploatowane były również złoża: Kajetanów, Korzecko, Jaworznia oraz Szczukowskie Górki. Marmury produkowane w kieleckim zakładzie były wykorzystywane zarówno przy budowie nowych, jak i renowacji historycznych obiektów architektury. Klasyczny przykład ich zastosowania stanowi budowa Domu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego im. Marszałka J. Piłsudskiego w Kielcach (obecnie Wojewódzki Dom Kultury) w 1935 roku. W obiekcie zostały wykorzystane dekoracyjne odmiany miejscowych wapieni (złoża: Bolechowice, Szewce, Ołowianka nad Zawadą, Zygmuntówka, Zelejowa, Jaźwica i Morawica), z których wykonano pionowe i poziome płyty okładzinowe, schody oraz detale architektoniczne. Drugi z wzorcowych przykładów stanowi budynek Oddziału Świętokrzyskiego Państwowego Instytutu Geologicznego, gdzie płyty okładzinowe wykonane z miejscowych „marmurów” poza wystrojem wnętrza stanowią także element wystawy edukacyjnej. Produkcja „marmurów” przez Kieleckie Kopalnie Surowców Mineralnych w latach 70. i 80. była związana z eksploatacją istniejących i wykorzystaniem dawnych złóż zlokalizowanych również poza obszarem chęcińsko-kieleckim, m.in. Jaźwica, Wola Morawicka, Morawica, Łabędziów, Suków, Łagów i Osiny. W 1976 roku w kieleckiej dzielnicy Białogon uruchomiono linię obróbki i skład „marmurów”. Produkcja prowadzona w tej lokalizacji po 2000 roku obejmowała głównie surowce ze złoża Jaźwica (wapienie górnodewońskie, nieco zbliżone do odmiany „bolechowice”, ale o jaśniejszym odcieniu) i Celiny (wapienie górnojurajskie o jasnobeżowym zabarwieniu nieco zbliżone do „morawicy”). 
Sytuacja panująca od kilku lat na rynku dekoracyjnych kamieni budowlanych w Polsce i na świecie nie jest zbyt sprzyjająca dla świętokrzyskich „marmurów”, pomimo ich stosunkowo konkurencyjnej ceny w porównaniu z marmurami zagranicznymi. Jest to związane nie tylko z dużą atrakcyjnością wizualną i różnorodnością materiału importowanego, ale też z trudnościami w dostępności do atrakcyjnych miejscowych odmian dekoracyjnych wapieni. Ten drugi aspekt wiąże się z lokalizacją większości złóż tych surowców na obszarach prawnie chronionych, co przekłada się na trudności w uzyskaniu koncesji. Opisane tendencje mają odzwierciedlenie w profilu wydobycia zakładów górniczych eksploatujących złoża surowców skalnych możliwych do zastosowania przy produkcji marmurów technicznych. Najważniejsze obecnie działające złoża tych surowców stanowią: Bolechowice i Morawica oraz w mniejszym stopniu Jaźwica, Wola Morawicka i Celiny. Z informacji uzyskanych przez autora w kopalni „Bolechowice” wynika, że obecnie tylko trzy lokalne zakłady kamieniarskie pozyskują większe ilości gruboławicowego wapienia rafowego z tego złoża pod produkcję elementów „marmurowych”. Prawie 100% surowca przeznaczone jest do produkcji kruszywa o zróżnicowanej frakcji. Nieco korzystniej sytuacja przedstawia się w złożu „Morawica III”, z którego pozyskuje się trzy odmiany kolorystyczne wapienia późnojurajskiego (tzw. morawica jasna, średnia i ciemna), znajdujące szerokie zastosowanie w lokalnym kamieniarstwie i architekturze, do produkcji okładzin pionowych i poziomych przeznaczonych do wnętrz budynków. We współczesnej lokalnej architekturze zaznacza się również trend wykorzystywania surowych, nieobrobionych bloków miejscowych surowców (m.in. wapienia bolechowickiego) na elewacjach zewnętrznych i wewnątrz budynków. Przykład Centrum Geoedukacji w Kielcach i powstającego obecnie Europejskiego Centrum Edukacji Geologicznej koło Chęcin stanowi dobrą ilustrację tej prawidłowości. 
Jak wyglądają perspektywy wykorzystania „świętokrzyskich marmurów”? Pytanie to o tyle zasadne, że eksponowanie lokalnego dziedzictwa geologicznego i kulturowego w ramach różnorodnych produktów turystycznych tworzonych przez samorządy i organizacje pozarządowe stanowi interesującą perspektywę dla przyszłego wykorzystania surowców skalnych z obszaru chęcińsko-kieleckiego i jego najbliższego otoczenia. Edukacyjno-turystyczna wartość lokalnych „marmurów” związana jest z lokalizacją na stosunkowo-niewielkim obszarze całego cyklu produkcyjnego, począwszy od występowania surowca w złożu, poprzez jego wydobycie i obróbkę, aż po wykorzystanie w architekturze. Zakłady górnicze i kamieniarskie bazujące na lokalnym kamieniu poza czysto gospodarczym znaczeniem, stanowią kontynuację tradycji górniczych i kamieniarskich związanych z dawnym ośrodkiem chęcińskim oraz Staropolskim Zagłębiem Przemysłowym. Zastosowanie lokalnych skał dekoracyjnych w kamieniarstwie i architekturze ma zatem podstawowe znaczenie dla zachowania lokalnej tożsamości i specyfiki dziedzictwa kulturowego. Wszystkie wymienione elementy stanowią podstawę dla tworzenia obszarowych produktów geoturystycznych bazujących na dziedzictwie geologicznym i kulturowym – tzw. geoparków, które powołuje się coraz częściej w różnych regionach Polski. Możliwości wynikające z tej perspektywy mogą sprawić, że „marmury” świętokrzyskie przeżyją ponowny renesans. 
Zakłady kamieniarskie zlecają mi wykonanie napisówek w kamieniu ze względów ekonomicznych. Mój warsztat znajduje się zdecydowanie bliżej od tych, z którymi współpracowali wcześniej. Pomysł chwycił, skoro współpracuję z pięcioma firmami. Zlecenia otrzymuję wyłącznie na maila. Klient dostaje ode mnie katalog on-line z ponumerowanymi rodzajami czcionek i elementami zdobniczymi. Ja otrzymuję tablicę, przygotowuję na komputerze projekt i wysyłam do klienta do zatwierdzenia, a następnie wykonuję napisówkę (jeśli jest coś pilnego, to w tym samym dniu albo na następny dzień tablica jest gotowa), a później już umawiamy się osobiście na odbiór. Przy takim układzie kamieniarz oszczędza czas i pieniądze, bo nie musi osobiście przyjeżdżać i akceptować projektu. Na własną rękę staram się też rzeźbić i sprzedawać swoje wyroby. 
Zamówiłemwe Włoszech młotek pneumatyczny – bardzo profesjonalny, acz instrukcja obsługi nie była już tak przejrzysta.Podpinam go do przewodu, a tu nic nie działa! Dzwonię więc do tej włoskiej firmy i rozmawiam z facetem, który był odpowiedzialny za moje zamówienie. Okazało się, że muszę… uderzyć rękojeścią młotka o kamień i dopiero wtedy zacznie działać. Dziś napisówki wykonuję młotkami pneumatycznymi, szlifierkami trzpieniowymi, a do delikatnych elementów albo wyszczerbionych liter używam młotków ręcznych.
Skorzystaj z naszej prenumeraty.
Zamów całoroczną prenumeratę Świata Kamienia!
| 45-837 Opole, ul. Wspólna 26 woj. Opolskie Tel. +48 77 402 41 70 Biuro reklamy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript. Redakcja: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript. |
