Osadnictwo epoki kamiennej i œwiat Hetytów cz.l

Azja Mniejsza - teren dzisiejszej Turcji,  kraina, od której pochodzi nazwa największego na kuli ziemskiej kontynentu, jest tuż obok Europy  oddzielona jedynie wšskim przesmykiem wodnym Bosfor-Dardanele. I chociaż dziœ przecišga się w czasie proces włšczenia Turcji, jako organizmu państwowego, do jednoczšcej się Europy, zwišzki tego kraju - pomostu między wschodem i zachodem - ze Starym Kontynentem, pozostajš niezwykle silne i różnorodne (znamiennym przykładem jest uczestnictwo Turcji w dorocznym Konkursie Piosenki Eurowizji i zdobycie I miejsca w jego ostatniej edycji).Nazwa Azja używana była już w starożytnoœci dla krainy położonej w zachodniej częœci dzisiejszej Turcji. Europš w œwiecie starożytnym nazywano poczštkowo ziemie leżšce po drugiej stronie cieœnin łšczšcych Morze Egejskie z Morzem Czarnym, nad rzekš zwanš przez Greków Euros, a w dzisiejszej Bułgarii  Marica.
Tereny Azji Mniejszej sš jednš z kolebek cywilizacji. To stšd znamy jedne z najstarszych œladów osadnictwa z epoki paleolitu, sprzed około 9000 lat. To przy granicy dzisiejszej Turcji z Armeniš znajduje się legendarna góra Ararat,
na której miała osišœć Arka Noego po biblijnym potopie. To przez tereny dzisiejszej południowo-wschodniej Turcji, w górnej częœci dorzecza Tygrysu i Eufratu, miała biec trasa wędrówki Abrahama z Ur do Ziemi Obiecanej. Na tych terenach były zakładane starożytne miasta i państwa, stanowišce obrzeża i utrzymujšce kontakty z wielkimi imperiami ówczesnego œwiata  Egiptem, Asyriš i Babilonem. Tutaj też, a w szczególnoœci w zachodniej częœci Azji Mniejszej, rozkwitała cywilizacja grecka i rzymska, stšd promieniowało, głównie za sprawš podróży misyjnych œw. Pawła, chrzeœcijaństwo, dajšc poczštek rozwojowi dzisiejszej Europy.Œlady tysišcleci rozwoju cywilizacji w Azji Mniejszej spotyka się dziœ niemal na każdym kroku. Sš one zapisane między innymi, a może przede wszystkim  w kamieniu. Kamień  jak wiemy  był od zawsze elementem przyrody, wykorzystywanym przez człowieka do zaspokajania jego rozmaitych potrzeb: do urzšdzenia miejsca, w którym żył, wytwarzania narzędzi, wykonywania przedmiotów kultu, ozdób itd. Kamień, jako materiał odporny na „niszczšce działanie czasu”, przetrwał wieki i w nim między innymi odczytujemy œlady naszej historii. Warunki naturalne, w tym zwłaszcza budowa geologiczna i łatwa dostępnoœć skał na powierzchni terenu w Azji Mniejszej, stwarzały możliwoœci powszechnego wykorzystywania kamieni przez człowieka od najdawniejszych czasów. Również dziœ Turcja należy do œwiatowej czołówki producentów i dystrybutorów kamieni, przede wszystkim wapieni, marmurów i trawertynów.Azja Mniejsza leży stosunkowo niedaleko Polski. Jest to teren niezwykle atrakcyjny turystycznie, a przy tym umożliwiajšcy turystykę „ambitnš”, która łšczy rekreację z poznawaniem przyrody, historii, kultury etc. Na łamach „Œwiata Kamienia” chcemy przybliżyć Czytelnikowi „atrakcje”, które może napotkać, wybierajšc się w podróż do Turcji, jeœli chodzi o kamień i jego rolę w historii człowieka od zarania cywilizacji do czasów współczesnych. Pierwsza częœć naszego „serialu” poœwięcona jest czasom najdawniejszym, poprzedzajšcym œwiat Greków i Rzymian.Najstarszš z odkrytych osad ludzkich w Azji Mniejszej jest Catalhüyük, położony około 60 km na południowy wschód od Konyi . Osada została założona około 7000 lat przed Chrystusem, w epoce kamiennej. Zajmowała powierzchnię około 12,8 ha i była prawdopodobnie 3-4 razy większa od neolitycznego Jerycha. Zabudowania stanowiły kwadratowe zagrody z gliny, pozbawione okien i drzwi, z otworem w dachu służšcym do odprowadzania dymu z ogniska. Do dziœ można oglšdać pozostałoœci wykopalisk Catalhüyük, kopce i zagłębienia, w których nadal znajduje się fragmenty koœci i resztki kamiennych narzędzi z obsydianu. W jednym z zagłębień mieœciła się œwištynia, gdzie znaleziono między innymi bawole rogi i fryzy, wystawione obecnie w Muzeum Cywilizacji w Ankarze. W jednej z głównych budowli położonych na zboczu wzgórza, odsłonięto aż 12 poziomów archeologicznych - od paleolitu, przez neolit do epoki miedzi i bršzu.Około 4000 lat przed Chrystusem, ludy zwane Protohetytami wybudowały w Anatolii (œrodkowa częœć dzisiejszej Turcji) pierwsze duże miasta: Kanisz i Alacahüyük. Najciekawszym obiektem w Alacahüyük jest dzisiaj  zachowana w doœć dobrym stanie  kamienna brama, której ozdobš sš strzegšce wejœcia sfinksy oraz piękne płaskorzeŸby na murach .W II tysišcleciu p.n.e. przybyli do Azji Mniejszej Hetyci (lud indoeuropejski) i całkowicie podbili ludy zamieszkujšce Anatolię. Pierwszš stolicš Hetytów na tym obszarze było Hattušaš, na wschód od Ankary (obecnie istniejšce miasteczko nosi nazwę Bogazkale, a wykopaliska Hattušaš i Yazilikaya objęto nazwš Bogazköy). Hattušaš to dziœ teren wielkich wykopalisk archeologicznych, przez który wytyczono szlak dla zwiedzajšcych. Rozpoczyna się on od Wielkiej Œwištyni, w której wewnętrznych zarysach zwracajš uwagę olbrzymie gliniane stšgwie na wodę (jedna z nich ma pojemnoœć 3000 litrów), oraz wielki, oszlifowany głaz z zielonego serpentynitu, pełnišcy być może rolę ołtarza (ryc. 5). Szlak prowadzi ze œwištyni do twierdzy położonej na wzgórzu, z której widać całš panoramę wykopalisk - to, co już odsłonięto i miejsca, gdzie nadal prowadzi się prace archeologiczne. Widok jest imponujšcy -  Hattušaš było naprawdę wielkim miastem. Położona w wyższej częœci miasta twierdza pełniła rolę pałacu królewskiego, który spłonšł około 1200 lat przed Chrystusem, o czym œwiadczš zachowane œlady spalenizny na skałach. W ruinach spalonej twierdzy znaleziono bardzo liczne tabliczki z tekstami hetyckimi (pismo odczytano w 1915 r.), wœród których odkryto m.in. tekst traktatu pokojowego zawartego między królem Hetytów Hattusilisem III, a faraonem Ramzesem II. Na mocy tego traktatu Ramzes II miał poœlubić jednš z córek Hattusilisa III, na znak zacieœnienia więzów przyjaŸni między imperiami. Takich zapisanych tabliczek znaleziono w Hattušaš około 6000.Z twierdzy szlak prowadzi przez miejsca pokryte naskalnymi płaskorzeŸbami (Güney Kale  Południowa Cytadela,  i hieroglificznymi inskrypcjami hetyckimi (Nisantas) wykonanymi na naturalnej, wygładzonej œcianie skalnej , w kierunku odrestaurowanych murów otaczajšcych miasto. Mury zbudowane sš z wielkich bloków kamiennych, bardzo precyzyjnie dopasowanych. Zachowały się bramy wejœciowe do miasta wykonane z kamiennych słupów. Były one zdobione rzeŸbami, od których pochodzš ich dzisiejsze nazwy  Brama Królewska, Brama Lwów , Brama Sfinksa. Jedna z bram (Yerkapi  Brama Sfinksa) jest tunelem o długoœci 71 m  taka też jest gruboœć murów w tym miejscu.Około 3 km na północ od Hattušaš leży Yazilikaya, to znaczy „zapisana skała”  sanktuarium Hetytów, które jest wykute w skałach i ozdobione naskalnymi płaskorzeŸbami, szokujšcymi precyzjš wykonania i stanem zachowania. Yazilikaya składa się z kilku sal, których œciany pokrywajš płaskorzeŸby przedstawiajšce bogów i boginie, maszerujšce wojska, sceny obyczajowe .Jak podkreœla wielu badaczy, największym œwiadectwem kultury Hetytów pozostajš ruiny ich stolicy (Hattušaš). Dawne miasto miało 6 km obwodu, było otoczone podwójnymi murami i regularnie rozstawionymi wieżami. W zachowanych dolnych częœciach Bramy Lwów można obserwować sposób łšczenia wielkich kamieni zaprawš murarskš. Nowoœciš wprowadzonš przez Hetytów były tzw. mury cyklopowe, zbudowane z wielkich, nieregularnych bloków. Hetytom zawdzięczamy także koncepcję rozwoju architektury obronnej dostosowanej do warunków terenu. Miasta lokalizowano na wzgórzach i otaczano murami z wieżami. Budowle hetyckie charakteryzujš się asymetrycznymi planami i prostymi formami konstrukcyjnymi. Architektura œwištyń, podobnie jak rzeŸba, powstawała pod wpływem sztuki sumeryjsko-babilońskiej. Była jednak cięższa, pełniejsza, demonstrujšca w bardziej zdecydowany sposób siłę i potęgę. Hetyci rzeŸbili w skałach posšgi monarchów, groteskowych bogów, zwierzęta, sceny dworskie i wojenne, bez szukania precyzji wykończenia rysunku i formy. Krępe i grube postacie mogš nawet przypominać rzeŸby Azteków z Ameryki. Generalizujšc można zauważyć, że reliefy Hetytów cechowała surowoœć wykonania i oszczędnoœć kompozycji. Właœnie monumentalne płaskorzeŸby w kamieniu, często w połšczeniu z pismem hieroglificznym, rzeŸbione w masywnych blokach skalnych tworzšcych najniższy poziom frontowych œcian pałaców i œwištyń hetyckich lub  co warte podkreœlenia  na odosobnionych œcianach skalnych położonych w różnych punktach kraju, stanowiš przekonujšcy przejaw potęgi Hetytów. Przetrwały  dzięki kamiennej architekturze  do dziœ.Upadek imperium Hetytów rozpoczęły, w XIII w p.n.e., dšżenia do niezależnoœci miast-państw, takich jak Troja, a zakończyła inwazja „Ludów Morza” z wysp greckich położonych na Morzu Egejskim. O ich historii, również zapisanej w kamieniu, będzie mowa w następnym odcinku.

• « poprz.
• nast. »