Piaskowce z kolejnego rejonu Polski pochodzą głównie z obszaru Karpat fliszowych, Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i z terenu Górnego Śląska. Zarówno pod względem budowy, jak i cech technicznych, są bardzo zróżnicowane. Zakres barw również jest rozległy począwszy od jasnoszarych poprzez różne odcienie żółtego i zielonego, skończywszy na ciemnoszarym. Mogą być drobnoziarniste, średnioziarniste aż do gruboziarnistych. Także spoiwo bywa zróżnicowane-krzemionkowe, wapienne, ilaste i mieszane. W zależności od ilości i jakości spoiwa piaskowce te mogą być zwięzłe, zbite lub miękkie i kruche. Oto cechy makroskopowe tych piaskowców. Na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej występują piaskowce kościeliskie wykształcone jako piaskowce żelaziste, małozwięzłe i rozsypliwe. Eksploatowane są głównie na lokalne potrzeby w okolicach Wielunia, Praszki, Przymiarek i Nowej Wsi. Złoże występuje także w Zawisnej, a materiał wykorzystywany jest przez przemysł odlewniczy. Piaski i piaskowce różnobarwne w warstwach kościeliskich w okolicach Częstochowy osiągają miąższość 25 metrów, a w pobliżu Wielunia do 35 metrów. Piaskowce karpackie ogólnie nie wykazują zróżnicowania jakościowego, zaznacza się jednak zmienność w obrębie poszczególnych poziomów czy ławic. W budowie Karpat fliszowych wyróżnia się kilka typów piaskowców - najliczniejsze szarogłazowe 39%, oligomiktyczne 26%, piaskowce arkozowe 24%, typowe szarogłazy 6%, piaskowce kwarcowe 4%, a typowe arkozy stanowią 1%. Piaskowce grodziskie. Wyróżnia się trzy odmiany piaskowców: wapniste, bezwapniste, o spoiwie wapnisto-ilastym. Grodziskie piaskowce występują na obszarze pomiędzy Bielskiem na zachodzie, a Leskiem na wschodzie. Ujemną cechą tego kamienia są liczne wkładki łupków uniemożliwiające rozwinięcie znaczniejszych frontów eksploatacji. Zważywszy na własności fizyczne najlepsze są piaskowce wapniste. Są eksploatowane na większą skalę w Stępinie do produkcji kruszywa drogowego. Kamień budowlany blokowy eksploatowany był w Barwałdzie Górnym. W okolicach Wadowic, Brzeska i Bochni piaskowce grodziskie wydobywano na niewielką skalę na lokalne potrzeby. Piaskowce gezowe bywają białe, cienkoławicowe, wapnisto-krzemionkowe, lekkie i porowate. Lokalnie występują w jednostce podśląskiej. Występują na niewielką skalę. Z kolei w zachodniej części Karpat występują w jednostkach śląskiej i podśląskiej. Pośród tych piaskowców pojawiają się przerosty rogowców. Eksploatacja odbywa się na potrzeby lokalne. Piaskowce gezowe występując w niewielkich ilościach nie dają perspektyw na większy rozwój eksploatacji. Piaskowce lgockie drobnoziarniste i średnioziarniste o barwie ciemnej, poprzerastane są łupkami. Twarde i rozpadające się na pryzmatyczne bryły piaskowce lgockie eksploatuje się w Węglówce w środkowej części Karpat, natomiast w okolicach Sanoka, Brzozowa i Stępiny wydobywa się materiał na potrzeby lokalne. Przeznaczone są głównie na tłuczeń drogowy i grysy. Odmiany grubiej uławicone stosuje się w budownictwie drogowym i wodnym. Stosunkowo nieduże wydobycie tych piaskowców jest wynikiem znacznego udziału w nich łupków. Piaskowce godulskie średnioziarniste i gruboziarniste o różnym stopniu zawartości glaukonitu mają cienkie wkładki łupków. Dominują w Beskidzie Śląskim i Małym. W kierunku wschodnim coraz bardziej dominują łupki ilaste ostatecznie zastępując niemal zupełnie piaskowce. W zachodniej części Karpat wyróżnia się poziom dolny, środkowe i górne. Piaskowce te mają przeważnie spoiwo krzemionkowe, podrzędnie także węglanowe i ilaste. W ich obrębie występują też liczne okruchy skał obcych, są więc te piaskowce bardzo zróżnicowane pod względem mineralnym. Obserwuje się przejścia od skał bardziej kwarcowych poziomu dolnego do piaskowców szarogłazowych w poziomie środkowym. W przeważającej większości występują piaskowce szarogłazowe i oligomiktyczne, a podrzędne są piaskowce arkozowe, kwarcowe i typowe szarogłazy. Najbardziej korzystne są piaskowce dolnego poziomu. Mają dużą gęstość pozorną, małą porowatość, nasiąkliwość i ścieralność oraz dużą wytrzymałość na ściskanie. Są dobrym materiałem drogowym. Na dużą skalę eksploatuje się je w okolicy Wisły i Ustronia. Piaskowce z poziomu środkowego wyróżniają się małą gęstością pozorną, dużą porowatością i nasiąkliwością a także niższą wytrzymałością na ściskanie. Z powodu na dużą grubość ławic i łatwość obróbki stosuje się je jako kamień budowlany. eksploatuje się je w okolicach Brennej, gdzie spotyka się specyficzne zielone odmiany. Poziom górny ma znaczne przerosty łupków, co wyklucza je spod eksploatacji. Piaskowce istebniańskie. Są średnioziarniste i gruboziarniste, bywają zlepieńcowate, a barwy są szarożółtej. Dominujące jest tu spoiwo ilaste. Tworzą ławice miąższe na 2-6 metrów, co ułatwia ich eksploatację. Wyróżnia się poziom dolny (piaskowcowy) i górny, gdzie przeważają łupki. Łatwo ulegają wietrzeniu rozsypując się na żwir i piasek. Bardziej zwięzłe odmiany ceni się jako kamień budowlany. Stosuje się je do budowy mostów, obiektów kolejowych i wodnych. Miejsca, gdzie można spotkać ten piaskowiec, to:
Zawada Lanckorońska, Jazowa, Kobyle i Bystre, a także Istebna, Wadowice i Dobczyce. Odmiennie wykształcone są istebniańskie piaskowce w Bieszczadach, gdzie materiał jest zsylifikowany i ma dużą twardość. Piaskowce inoceramowe wchodzą w skład kompleksu piaskowcowo-łupkowo-marglistego i przeważnie są zwięzłe, drobnoziarniste, o wykształceniu cienkoławicowym i średnioławicowym. Zabarwione na szarozielono mają kalcytowe żyłki. Na potrzeby lokalne można wydobywać je na całym obszarze Karpat fliszowych. Piaskowce ciężkowickie wykazują znaczne zróżnicowanie litologiczne, a występują w obrębie jednostki śląskiej i magurskiej. Pochądzące z jednostki śląskiej piaskowce mają bardzo zmienne uziarnienie. Wzbogacone są w skaleń, spoiwo mają ilaste, ilasto-węglanowe a niekiedy węglanowe. Kamień ten ma małą gęstość pozorną i wytrzymałość na ściskanie, ale dużą nasiąkliwość i ścieralność. Jest to piaskowiec tworzący charakterystyczne formy ruinowe: np. w Skamieniałym Mieście koło Ciężkowic oraz w Prządkach w pobliżu Krosna. Nieco inne własności mają piaskowce z Dołżycy - mają dużą wytrzymałość na ściskanie i małą nasiąkliwość. Zarejestrowano złoże w Tursku. Piaskowce ciężkowickie z jednostki magurskiej mają największą miąższość na północ od Suchej, mają duży udział skał obcych, przez co określa się je jako szarogłazowe stanowią przy tym ceniony materiał w produkcji kruszywa drogowego. Odznacza się dużą gęstością pozorną, małą, a nawet bardzo małą nasiąkliwością i relatywnie dużą wytrzymałością na ściskanie. Większym ośrodkiem wydobycia jest Tarnawa Dolna. Piaskowce kliwskie występują w środkowej i wschodniej części Karpat. Ich głównym terenem występowania jest rejon krośnieński i brzozowski. Mają małą wytrzymałość na ściskanie z tego też względu w niewielkim tylko stopniu wykorzystywane są do celów lokalnych. Często stosuje się je w budownictwie monumentalnym. Piaskowce cergowskie występują jedynie w okolicach Dukli, tworząc pokłady o miąższości do 300 metrów. Scalone są spoiwem wapnistym, a niekiedy ilastym. Są twarde i odporne na wietrzenie wiąże się to z obecnością silnie przekrystalizowanego kalcytu. Można je stosować do produkcji kruszywa łamanego budowlanego i drogowego. Miejsca ich występowania to Iwla, Lipowica, Komańcza i Dołżyca. Piaskowce krośnieńskie powszechne są na rozległych obszarach Karpat fliszowych w obrębie jednostki magurskiej, śląskiej i skolskiej, w centralnej depresji karpackiej i w fałdach dukielskich. Wyróżnia się trzy poziomy: dolny, środkowy i górny. Łupkowy poziom górny nie ma znaczenia surowcowego. Poziom środkowy to drobnoziarnisty i zwięzły piaskowiec tworzący cienkie ławice z wkładkami łupków. W dolnym poziomie występują piaskowce gruboławicowe, bryłowe, łatwo wietrzeją i niemal całkowicie pozbawione są wkładek ilastych. Eksploatuje się głównie piaskowce poziomu dolnego jako surowiec budowlany. Typowe miejsca występowania: Górka-Mucharz, Barwałd, Harbutowice, Kamesznica, Koniaków, Biecz, Wysoczany, Lutowiska, Słuposiany, Jasło, Łobozew. Piaskowce magurskie występują na obszarze jednostki magurskiej w znacznym rozpowszechnieniu. Są gruboławicowe i tworzą najwyższe szczyty Karpat Środkowych Pilsko, Babią Górę i Turbacz. Zabarwione są na szaro, połączone są spoiwem ilasto-krzemionkowym, ilasto-wapiennym lub rzadziej wapienno-krzemionkowym. W drobnoziarnistych i średnioziarnistych piaskowcach występują dobrze obtoczone większe ziarna kwarcu oraz fragmenty łupków ilastych, muskowit i ziarna glaukonitu. Bardziej odporne na wietrzenie są odmiany nie mające oddzielności skorupowej i tworzą wyniosłości morfologiczne. Większe wystąpienia są w Korbielowie, Zawoi, Osielcu, Sieniawie, Klikuszowej, Biegonicach, Barcicach, Piwnicznej, Żagiestowie i Muszynie. Piaskowce magurskie stosowane są jako kamień ciosowy do budowy mostów, krawężników i jako materiał dekoracyjny. W budownictwie drogowym wyrabiany jest z nich brukowiec, tłuczeń i kliniec do budowy dróg betonowych.Flisz podhalański. Wyróżnia się tu trzy serie: zakopiańską, chochołowską i ostryską. Eksploatowano piaskowce wszystkich serii jako surowiec do wznoszenia budynków mieszkalnych i gospodarczych. Wydobywano je w Czarnym Dunajcu, Witowie i Chochołowie oraz w potokach Ciche czy Czarny Dunajec. Występują w cienkich ławicach i poprzekładane są łupkami - utrudnia to ich eksploatację. Mają dobre własności fizyczne i dekoracyjny wygląd. Wiele budynków w Zakopanem i okolicy ma licówki wykonane z tego piaskowca. Arkoza kwaczalska występuje w południowo-wschodniej części Zagłębia Górnośląskiego w dwóch pasach. Są tu trzy główne obszary występowania arkozy: okolice Libiąża, Wygiełzowa i Kwaczały. Piaskowce z kamieniołomu Barcice nad Popradem koło Nowego Sącza zabarwienie mają szare lub szaroniebieskie z odcieniem oliwkowym, które pod działaniem czynników atmosferycznych, zmienia się na rdzawożółte lub brudnoszare. Jest drobnoziarnisty o spoiwie ilasto-wapiennym. Pewne partie zawierają pewną liczbę ziaren grubych. Znane są odmiany średnioziarniste. W kamieniołomie Barwałd Dolny koło Wadowic kamień ma barwę szarą a po spatynowaniu szaro-brunatną z odcieniem rdzawym. Od drobnoziarnistego, przez średnio- do gruboziarnistego ma spoiwo węglanowo-ilaste. Z kamieniołomu Dąbrowa koło Nowego Sącza są piaskowce jasnoszare, zwięzłe i drobnoziarniste. Spoiwo jest wapienno-ilaste z domieszką drobnych blaszek miki. W Droginii kamień jest szarożółty, kremowy, czasem z rdzawymi smugami. Przeważnie gruboziarnisty i średnioziarnisty, choć bywają ziarna drobne. Spoiwo głównie ilaste, partiami krzemionkowo-ilaste z domieszką związków żelaza. W kamieniołomie Głębiec-Brenna koło Skoczowa występują piaskowce jasnoszare z odcieniem niebieskawym do szarozielonego. Patynują się na kolor szary aż do zielonoszarego. Drobnoziarniste, a partiami gruboziarniste, spoiwo mają ilasto-wapienne z domieszką krzemionki. Górka-Mucharz koło Wadowic tutejsze piaskowce są szare, do ciemnoszarych z odcieniem niebieskim. Głównie drobnoziarniste i średnioziarniste, sporadycznie gruboziarniste. Spoiwo węglanowo-ilaste, czasem z domieszką krzemionki. Piaskowiec z kamieniołomu Skawce koło Wadowic jest szary o odcieniu niebieskim. Patynuje się na kolor szary, jasnobrunatny. Jest drobnoziarnisty, zwięzły, a spoiwo ma krzemionkowo-wapienne. W kamieniołomie Tokarzówka-Brenna występują piaskowce od jasnoszarych z odcieniem niebieskawym do szarozielonego. Patynują na szaro. Są drobnoziarniste i średnioziarniste z pewnym udziałem ziaren grubych. Spoiwo mają krzemionkowo-ilasto-wapienne.
Dla potrzeb niniejszego opracowania wykorzystano:
S. Kozłowski, Surowce skalne Polski;
A.Jarmontowicz, R.Krzywobłocka-Laurów, J.Lehmann, Piaskowiec w zabytkowej architekturze i rzeźbie;
W. Heflik, Kamienie ozdobne Polski;
B. Penkala, Własności techniczne i wyniki badań laboratoryjnych materiałów kamiennych Polski przeznaczonych do celów budowlanych i drogowych;
A. Bolewski, Przegląd Geologiczny, Z dziejów eksploatacji karpackich piaskowców ciosowych.
Skorzystaj z naszej prenumeraty.
Zamów całoroczną prenumeratę Świata Kamienia!
45-837 Opole, ul. Wspólna 26 woj. Opolskie Tel. +48 77 402 41 70 Biuro reklamy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript. Redakcja: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript. |