Pokażcie mi swoje cmentarze, a powiem wam, jakimi ludźmi jesteście

(Show me your cemeteries and I will tell you what kind of people you have)

Benjamin Franklin

    

Niniejszy tekst należy rozpocząć od gorzkiej prawdy: mimo postępu w medycynie, który przyczynia się do stałej znaczącej redukcji umieralności i prowadzi do permanentnego wydłużania długości życia, wszystkie prognozy zakładają powolny wzrost liczby zgonów, w fazę wieku poprodukcyjnego wkracza bowiem ludność powojennego wyżu.

Powyższe stwierdzenie stanowi uzasadnienie dla konieczności podjęcia po raz kolejny na łamach „Świata Kamienia” tematu projektowania i urządzania cmentarzy. Niepokojące jest, że w Polsce nie prowadzi się centralnej bazy danych agregującej informacje o cmentarzach (liczba, typ, stan zachowania). Tymczasem na świecie statystyki związane z rozmieszczeniem cmentarzy stanowią podstawę w zakresie planowania rozwoju społeczno-gospodarczego.

O cmentarzach w Polsce mówi się i pisze coraz więcej, ale przede wszystkim w ujęciu historycznym. Znamy cmentarze zabytkowe – nasze narodowe panteony, ale czy potrafimy wymienić i zwizualizować cmentarze zaprojektowane, oddane do użytku na przestrzeni dwóch ostatnich dekad? Czy spośród nowych realizacji wskazać można cmentarze pretendujące do miana dzieła sztuki ogrodowej i kamieniarskiej? Czy prawdziwa jest obiegowa opinia, że zakładane w XXI wieku nekropolie coraz częściej zmieniają się w puste przestrzenie, gdzie monotonia nagrobków skłania do rozważań nad upadkiem poczucia estetycznego, a dawne oazy zieleni i spokoju ulegają przeobrażeniu w prawdziwe „cmentarze dla Marsjan”, jak gorzko skonstatował Miron Białoszewski?

Postanowiłam zweryfikować, jak to właściwie jest z tymi współczesnymi cmentarzami komunalnymi. Podjęłam próbę odnalezienia na terenie Polski cmentarzy o młodej metryce (tj. zakładanych w XXI wieku, po roku 2000), by ukazać środki wyrazu artystycznego wpływające na ich czytelność w przestrzeni (łatwą identyfikację), społeczną akceptację i wyposażenie w atrakcyjne elementy zagospodarowania. Jak się okazało, zadanie to było karkołomne. Po przejechaniu Polski wzdłuż i wszerz nasuwa się jeden kluczowy wniosek: to bogata szata roślinna oraz wykorzystanie kamienia naturalnego przyczynia się do obalenia stereotypu współczesnej nekropolii jako przestrzeni amorficznej, bezdusznej i zunifikowanej. I właśnie temu drugiemu zagadnieniu, tj. wykorzystywaniu kamienia w aranżacji współczesnych cmentarzy komunalnych w Polsce, zostanie poświęcony niniejszy tekst.


fot. Strefa wejściowa cmentarza komunalnego nr 3 w Bartoszach (woj. warmińsko-mazurskie)

ROZPOCZĄĆ NALEŻY OD…

 

…krótkiego rysu historycznego. Ze względów sanitarnych pod koniec XVIII wieku podjęto decyzję o likwidacji cmentarzy przykościelnych oraz o zakładaniu nowych obiektów na obrzeżach miast (w literaturze przedmiotu używa się powszechnie terminu „cmentarze extra muros”). Zmiany te wprowadzano na terenie Polski z różną dynamiką, w zależności od administrujących władz zaborczych. Cmentarze komunalne upowszechniły się w Polsce w okresie międzywojennym, kiedy na mocy ustawy z 17 marca 1932 roku o chowaniu zmarłych i stwierdzaniu przyczyny zgonu (Dz.U. 1932, nr 35, poz. 359) ukuto termin „cmentarze gminne”. Ustawa z 31 stycznia 1959 roku o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz.U. 1959, nr 11, poz. 62) przemianowała je na „cmentarze komunalne”.

Sprawy związane z administrowaniem cmentarzami komunalnymi należą do zadań własnych gminy (art. 7 ust. 1 pkt 13 ustawy z 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym). O założeniu lub rozbudowie cmentarza komunalnego decyduje rada gminy, a w miastach na prawach powiatu – rada miasta, po uzyskaniu zgody właściwego inspektora sanitarnego. O zamknięciu cmentarza komunalnego decyduje właściwa rada gminy lub rada miasta, po zasięgnięciu opinii właściwego inspektora sanitarnego.

Jak wynika z raportu Najwyższej Izby Kontroli z 2016 roku o zarządzaniu cmentarzami komunalnymi w Polsce, większość samorządów często lekceważy kwestie zagospodarowywania, utrzymywania nekropolii jako przestrzeni wyposażonych w rozwiązania estetyczne wysokiej jakości, co jest warunkowane społecznym przyzwoleniem. Tabuizacja śmierci oraz marginalizowanie tematu projektowania cmentarzy sprawia, że samorządy nie traktują tych inwestycji priorytetowo. W związku z tym, jak donosi NIK, w ostatniej dekadzie niewiele samorządów zdecydowało się na budowę nowych lub rozszerzenie granic dotychczasowych cmentarzy komunalnych. Według Głównego Urzędu Statystycznego na dzień 31 grudnia 2017 roku na obszarze Polski łącznie były 15 944 cmentarze. Spośród tej liczby 1920 cmentarzy posiada status obiektu komunalnego, co stanowi 12% ogólnego zasobu cmentarnego. Dla porównania, w 1970 roku ogółem w Polsce istniały 17 792 cmentarze cywilne, w tym 2876 to obiekty komunalne. Może i brak jest spektakularnego przyrostu liczby cmentarzy komunalnych w Polsce, jednak porównując rok 1970 i 2017, można zauważyć tendencję do wzrostu liczby nekropolii zarządzanych przez samorządy gminne. Powiązane jest to z czynnikiem społeczno-kulturowym (wzrastająca sekularyzacja, naśladownictwo rozwiązań z Zachodu) oraz prawnym (ustawa z 1959 roku o cmentarzach i chowaniu zmarłych sankcjonująca cmentarze komunalne oraz zmiana w 2012 roku ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami Skarbu Państwa, która wprowadziła możliwość nieodpłatnego przekazywania gruntów na cele komunalne, w tym na cmentarze). Najwięcej cmentarzy komunalnych odnotowano na terenie zachodniej Polski w województwach: zachodniopomorskim (476), lubuskim (328), dolnośląskim (277). Najmniej zaś w województwach: łódzkim (12), podlaskim (17) i świętokrzyskim (18).

Restrykcyjne warunki terenowe, które muszą być spełnione, by teren mógł być przeznaczony do sprawowania funkcji grzebalnej, powoduje, że cmentarz komunalny lokalizowany jest z dala od zabudowań, co przekłada się na utrudnioną dostępność komunikacyjną. Mimo wyizolowania ze struktury miasta cmentarze komunalne łatwo zyskują społeczną aprobatę – pod warunkiem, że projektanci w procesie programowania, aranżowania przestrzeni i pracy nad detalem odniosą się z wrażliwością i estymą niezbędną przy kreowaniu godnego miejsca pochówku. Wszak cmentarz to przestrzeń sakralna, symboliczna, publiczna, parkowa, terapeutyczna. Wyjątkowa. Niezbędne jest zatem poszukiwanie równowagi pomiędzy technicznymi dyspozycjami stawianymi przez przepisy prawa (m.in.: wspominana już ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych, Rozporządzenie Ministra Gospodarki Komunalnej z 25 sierpnia 1959 roku w sprawie określenia, jakie tereny pod względem sanitarnym są odpowiednie na cmentarze, Dz.U. 1959, nr 52, poz. 315, czy Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 7 marca 2008 roku w sprawie wymagań, jakie muszą spełniać cmentarze, groby i inne miejsca pochówku zwłok i szczątków, Dz.U. 2008, nr 48, poz. 284) a uwarunkowaniami społeczno-kulturowymi wynikającymi ze specyfiki cmentarzy jako przestrzeni integrującej świat żywych ze światem umarłych.

Współczesne realizacje, które nie udźwignęły tego ciężaru, to chociażby cmentarze komunalne w Starorypinie Prywatnym, Nowej Chełmży, Biskupcu, Karakulach czy Łapach.

W tym tekście chciałabym się jednak skoncentrować na dobrych przykładach jako wzorach do naśladowania, rozwijania, kontynuowania…

Prognostykiem dobrych zmian, pokazującym, że współczesny cmentarz komunalny może być estetyczną, atrakcyjną dla społeczności lokalnej przestrzenią upamiętnienia, są obiekty w Częstochowie, Strzelcach Opolskich, Jeleniej Górze (zwłaszcza starsza część), Stargardzie, Bartoszach, Jaszkowie, Rdziostowie, Kielcach-Cedzynie czy też powiększony cmentarz Batowicki w Krakowie.

Kluczową cechą inwestycji sepulkralnych komunalnych jest ich etapowanie. Z uwagi na „wielkopowierzchniowość”, złożoność przedsięwzięcia w aspekcie form zagospodarowania (kwatery grzebalne, układ komunikacyjny, infrastruktura techniczna, obiekty kubaturowe) niezbędne jest podzielenie go na kilka faz. W pierwszej fazie prowadzi się prace terenowe polegające na niwelacji, melioracji, wygrodzeniu, wyposażeniu terenu w niezbędną infrastrukturę. Dlatego też najpowszechniej występującymi elementami zagospodarowania cmentarzy, przy których stosuje się kamień, jest ogrodzenie oraz układ komunikacyjny.

OGRODZENIE

 

Zgodnie z polskimi przepisami ogrodzenie cmentarza musi osiągnąć min. 1,5 wysokości, aby czytelnie wyodrębnić przestrzeń grzebalną z otoczenia oraz stanowić barierę dla zwierząt. Przepisy nie precyzują materiału, z którego takowe powinno być wykonane. Dominują rozwiązania tanie, głównie z prefabrykatów betonowych, ale ponieważ mamy skoncentrować uwagę na przykładach nobliwych, odnoszących się z szacunkiem do miejsca pochówku – na te pierwsze spuśćmy zasłonę milczenia. Warto natomiast wymienić ogrodzenie wykonane na potrzeby powiększenia cmentarza komunalnego Prądnik Czerwony (tzw. cmentarz Batowicki w Krakowie). Architekci z pracowni BP Projekt Kazimierz Butelski i Monika Butelska zaproponowali granicę w formie muru z piaskowca o zróżnicowanej wysokości.

Udanymi realizacjami są także cmentarze, których ogrodzenie wypracowano jako mariaż kamienia z ażurowymi modułami (z siatki drucianej, metalowej, żeliwnych paneli), np. cmentarz w Strzelcach Opolskich, Bartoszach.

 
fot. Monumentalna bryła domu przedpogrzebowego wraz z reprezentacyjnym placem na nowym cmentarzu komunalnym w Zielonej Górze (woj. lubuskie)

UKŁAD KOMUNIKACYJNY. RYSUNEK POSADZKI

Układ komunikacyjny powstaje jako pochodna podziału przestrzeni grzebalnej na kwatery. Utwardzane przy użyciu kamienia są główne aleje cmentarza (aleja zasłużonych, główna oś kompozycji) oraz place o charakterze reprezentacyjnym, na których np. lokalizowane są obiekty kubaturowe, ołtarze polowe lub pomniki ważne dla społeczności lokalnej. Na przykład na cmentarzu komunalnym nr III w Bartoszach główne ciągi pieszo-jezdne oraz utwardzone placyki gospodarcze na ujęcia wody i kolumbaria podkreślono drobną szarą kostką granitową.

 

OZNAKOWANIE KWATER. SYSTEM INFORMACJI

Zwłaszcza w przypadku cmentarzy o dużych areałach niezwykle istotne jest wprowadzenie oznakowania kwater zgodnie z planem zagospodarowania cmentarza, co pozwala na łatwą orientację, ale także usprawnia system zarządzania przestrzenią. Oznaczenia przyjmują najczęściej postać granitowych słupków, umieszczanych przy poszczególnych ciągach pieszych bądź pieszo-jezdnych, w rogu każdej kwatery. Poza tym na nowych cmentarzach można spotkać oznaczenia miejsc wyróżniających się charakterem, specyfiką. Np. na cmentarzu w Strzelcach Opolskich dodatkowych oznaczeń doczekały się także kolumbarium oraz Aleja Zasłużonych.

UJĘCIA WODY

Polskie przepisy obligują zarządcę cmentarza do zlokalizowania na jego terenie ujęć wody. Szczęśliwie do lamusa odchodzą rozwiązania prowizoryczne na rzecz estetycznych zdrojów czerpalnych. Doskonałymi przykładami są te wykonane z polerowanego granitu w Bartoszach czy Koszalinie.

OBIEKTY KUBATUROWE

Nowe cmentarze komunalne, zwłaszcza te zakładane dla dużych miast, z uwagi na rozbudowany program funkcjonalno-przestrzenny pretendują do miana kompleksów funeralnych. Przykładami są cmentarze komunalne w Częstochowie, Giżynku, Jaszkowie, Zielonej Górze, na których zagospodarowanie przestrzenne obok pól grobowych składają się domy przedpogrzebowe, budynki administracyjno-gospodarcze, budynki handlowo-usługowe oraz – jak w przypadku Częstochowy i Jaszkowa – krematorium. Warto wspomnieć o domu przedpogrzebowym zlokalizowanym na osi monumentalnego założenia przestrzennego w Zielonej Górze. Budynek, którego elewacja została obłożona szarymi granitowymi polerowanymi płytami „spina” strefę wejściową oraz założenie kolumbariów. Niezwykłej estymy nowej nekropolii w Jeleniej Górze nadaje kaplica cmentarna wraz ze strefą wejściową projektu arch. Marka Szurleja. Zaś w Bartoszach budynki usługowe podkreślające wejście na teren cmentarza, których elewacje wykończono płytami z piaskowca, usytuowano symetrycznie względem bramy głównej.

 

KOLUMBARIA

Zgodnie z zapisami ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych „szczątki pochodzące ze spopielenia zwłok mogą być przechowywane w kolumbariach”. Ponieważ kolumbariom i zasadom ich projektowania był poświęcony tekst w „ŚK”, warto jedynie odnotować, że projektując przestrzeń współczesnych polskich cmentarzy komunalnych, uwzględniono także miejsce na kolumbaria, głównie ścienne (np. Częstochowa, Zielona Góra, Koszalin, Bartosze, Strzelce Opolskie). Najpowszechniej stosowanym rozwiązaniem materiałowym jest okładzina kamienna granitowa, przy czym wymiary płyt kamiennych powinny być dostosowane do wymiarów kolumbarium, łączenia zaś ich niewidoczne, wykonywane w narożnikach, uszczelnione i zabezpieczone systemowo przed niekorzystnym wpływem czynników atmosferycznych. Z kolei zamknięcie wnęk kolumbariów stanowią płyty granitowe polerowane, gładkie, na wysoki połysk, przede wszystkim czarne (np. Koszalin) lub szare (np. Bartosze).

 
fot. Założenie przestrzenne z kolumbarium i placykiem gospodarczym z ujęciem wody i kontenerem na odpady na cmentarzu w Bartoszach

Pozostaje wyrazić nadzieję, że inwestycji wykorzystujących naturalny kamień w przestrzeni nowych cmentarzy będzie coraz więcej, a potomni w myśl słów Benjamina Franklina będą mieli o nas jak najlepsze zdanie.

Anna Długozima
Fot. A. Długozima