Tytuł zaczerpnięty z pamiętnego „Latającego Cyrku Monty Pythona” – sztandarowego dzieła angielskiego humoru – idealnie oddaje specyfikę i odrębność wszystkiego, co angielskie. Anglicy (czy mówiąc ogólniej – Brytyjczycy) mimowolnie i naturalnie niemal w każdej dziedzinie życia znajdują swoje własne metody postępowania. Kultura, ta wysoka i ta popularna, system polityczny, obyczaje, organizacja społeczeństwa i jego codziennego życia – wyspiarze nie powielają cudzych rozwiązań, ale przez stulecia wypracowują własne, choćby ostatecznie mieli dojść do koncepcji niewiele odbiegających od stosowanych w innych krajach cywilizacji europejskiej, ale… Nie inaczej dzieje się w budownictwie.

Nasze szkoły na kontynencie uparcie uczą nas, że Anglia (powinienem poprawnie pisać: Wielka Brytania, ale historycznie to Anglia przede wszystkim kształtowała i tworzyła oblicze Wysp Brytyjskich, a zwłaszcza ich wkład w europejską cywilizację) jest taką samą częścią Europy jak Niemcy, Francja, Hiszpania czy Polska. W końcu rządzili już Anglią prawie wszyscy Europejczycy: Rzymianie, Skandynawowie (wikingowie, później Normanowie), Francuzi (dynastia Plantagenetów wywodzi się z Andegawenii w zachodniej Francji, a i Normanowie w chwili inwazji Wilhelma Zdobywcy byli już bardzo mocno sfrancuziali), Holendrzy (Wilhelm III Orański w XVII wieku), wreszcie Niemcy (z Hanoweru), a i sami Anglicy od czasów wojny stuletniej wielokrotnie w historii starali się kształtować losy Europy kontynentalnej (szczególnie doświadczała tego Francja), a dzisiaj współtworzą (a trochę rozsadzają swoim niezmordowanym indywidualizmem) Unię Europejską. Z Europą kontynentalną wiążą Brytanię wspólne korzenie kultury wywodzącej się z cywilizacji klasycznej, wspólny tej kultury rozwój, wspólna historia, której europejska integralność widoczna jest wyraźnie w konfrontacji z innymi kulturami świata. A jednak każde bezpośrednie spotkanie z wyspiarską rzeczywistością przekonuje nas, że na większość pytań Anglicy mają swoje własne odpowiedzi, których oryginalność wynika nie z przekory, lecz po pierwsze z pewnej izolacji, jaką zapewniało i nadal zapewnia wyspiarskie położenie, po drugie – z będącego tej izolacji konsekwencją poczucia własnej odrębności, po trzecie – z faktycznej dumy narodowej usprawiedliwianej kolonialnymi sukcesami w konfrontacji z innymi cywilizacjami, a po czwarte i najważniejsze – z bardzo silnego zakorzenienia w tradycji, która dla Anglików nie jest rodzajem skansenu, z którego jest się dumnym i pokazuje turystom, ale na co dzień pozostaje bezużyteczna na uboczu. Dla Anglików tradycja – ciągłość historyczno-społeczno-kulturalna – jest czymś naturalnym, otaczającą ich rzeczywistością, jest jak powietrze, którego się nie zauważa, ale się nim oddycha.

Anglicy przesiąknięci są nią do kości, nawet gdy z nią świadomie walczą, podświadomie robią to w duchu owej zwalczanej tradycji. Takie naturalne nasiąknięcie tradycją, połączone z wrodzonym Anglikom pragmatyzmem, nie jest żadnym obciążeniem ani ograniczeniem kreatywności, wręcz przeciwnie – jedynie ją wzbogaca bogactwem bodźców, doświadczeń i wiedzy, stanowi nieodzowną do mądrej twórczości część warsztatu twórcy. Odcięcie się od dokonań poprzedników pozbawia twórców nie tylko sztywnego gorsetu obowiązujących norm, ale najczęściej ceną nieskrępowanej wolności jest również konieczność odrzucenia znacznej części dotychczasowej wiedzy, umiejętności technicznych, co zmusza do ciągłego syzyfowego odtwarzania warsztatu od podstaw. Tego braku ciągłości gromadzenia doświadczeń, wiedzy, kultury, tradycji szczególnie ciężko doświadczamy w Polsce, pozbawianej w XX wieku kilkakrotnie swoich intelektualnych elit, a których do dzisiaj nie udało się odbudować, co owocuje nie tylko jałowością i wtórnością polskiej kultury (w tym architektury), ale bezmyślnym naśladownictwem obcych wzorców w każdej dziedzinie życia, wynikającym z intelektualnej niemożności nowych elit – wciąż od nowa niezmordowanie i bezmyślnie powoływanych do życia i chronionych przywilejami przez państwo. Społeczeństwo pozbawione zarówno korzeni tradycji – przez wyniszczenie elit oraz masowe przemieszczenia i przetasowania ludzi – jak i wizji przyszłości, których nie są w stanie stworzyć nowe „elity”, skazane jest na nieudolne powielanie kompletnie niezrozumiałych obcych trendów i tworzenie niezdarnych mutacji, szumnie rozdmuchiwanych jako sukcesy.

Tymczasem stanowiący istotę kulturalnego i artystycznego rozwoju w Europie kontynentalnej przymus negacji dotychczasowych osiągnięć jako warunek niezbędny tworzenia i podstawowe kryterium oceny wartości dzieła (dzisiaj posunięte już czasami do absurdu bezwzględnego zachwytu nad każdą nowością, urastającą do naczelnej wartości samej w sobie) w Anglii jest oczywiście także obecny, ale nie stanowi podstawy głównego nurtu rozwoju. Stąd tylko w Wielkiej Brytanii (oczywiście nie patrząc na kultury Dalekiego Wschodu, gdzie to często zmiana, rozwój miały znaczenie pejoratywne) rozwój architektury mógł przez stulecia postępować w sposób naturalny drogą stopniowego rozwijania i doskonalenia stylu gotyckiego aż do perfekcji i bezbolesnego przejścia w dziewiętnastowieczny neogotyk, tryumfalnie powracający w formie znacznie udoskonalonej na kontynent, podczas gdy w Europie kontynentalnej kolejne fazy rozwojowe oznaczały kolejne odrzucenia przeszłości i wędrówkę „zygzakami” wyznaczanymi kolejnymi punktami zwrotnymi rozwoju.

Budownictwo angielskie, zwłaszcza to reprezentacyjne, stymulowane i korzystające z bogactwa form gotyckich, a od XIX wieku także z klasycznych (jedyny styl, który z przekonaniem przyjęto w Anglii od czasu zaadaptowania gotyku i zdolny rzucić temu ostatniemu wyzwanie), od wieków związane było z kamieniem, który stanowił podstawę rozwoju i najważniejsze tworzywo. I tak jak rozwój angielskiej architektury postępował drogą doskonalenia, tak też doskonalono przez wieki umiejętności budowlanego i artystycznego wykorzystania kamienia, umożliwiając tworzenie tak doskonałych dzieł jak katedry w Canterbury, Yorku, Ely, Lincoln, Exeter, londyńskie Opactwo Westminsterskie z perełką kaplicy Henryka VII czy college’e Cambridge i Oxfordu z King’s College na czele. Ich wypracowana doskonałość nigdy nie była w Brytanii odrzucana jako staromodna i akademicka, zapewniając możliwość korzystania i rozwijania osiągnięć poprzedników aż do uzyskania doskonałości. Z wypracowanych technik korzystano bez skrupułów i bez wstydu nawet wtedy, gdy architekci sięgali po europejskie wzorce i mody, w szczególności po ideały klasyczne, idealnie odpowiadające imperialnym ambicjom światowego mocarstwa.

Wzorce i doświadczenia budownictwa kamiennego oraz formy mniej lub bardziej wywodzące się z gotyku bądź z klasycyzmu przetrwały w Wielkiej Brytanii aż do czasów współczesnych. Do dziś architekci brytyjscy z jednej strony współtworzą najnowsze i najnowocześniejsze trendy budownictwa światowego, a nazwiska Richard Rogers czy Norman Foster figurują wśród tych największych, a z drugiej strony jak nikt inny na świecie potrafią wykorzystać rodzime tradycje w swojej twórczości, na przykład projektując, szczególnie liczne i udane w Wielkiej Brytanii, rozbudowy istniejących obiektów w sposób urzekająco naturalny, zachowując idealną harmonię nowego i starego, a jednocześnie ustrzegając się dosłownego kopiowania starych form i detali. Ową naturalną harmonię bardzo często pozwala uzyskać zastosowanie zbliżonych materiałów wykończeniowych oraz technik wykonywania prac budowlanych wywodzących się z tradycyjnego budownictwa. Ciągłość stosowania kamienia na elewacjach, nieprzerwana i niemal nie zakłócona wybuchem modernistycznego entuzjazmu, sprawiła, że okładzin kamiennych w Wielkiej Brytanii nie trzeba było odkrywać w drugiej połowie XX wieku, jak działo się to w Europie kontynentalnej.

Na kontynencie ponowne odkrycie kamienia jako materiału elewacyjnego prowadziło do wypracowania zupełnie nowej, modernistycznej, nie uwarunkowanej historycznie koncepcji stosunkowo cienkiej (3–4 cm) okładziny w postaci niezależnie kotwionych do ściany niewielkich i lekkich (do 100 kg) płyt z zachowaniem otwartych fug, zapewniających wentylowanie szczeliny powietrznej między kamieniem a warstwą izolacji termicznej, mocowanej do ściany konstrukcyjnej. W ten sposób starano się wykorzystać zalety kamienia – jego odporność, trwałość, estetykę, niepowtarzalny wygląd zapewniający reprezentacyjny wyraz – ale zminimalizować koszty związane z ceną samego materiału i jego montażu, zmniejszając do niezbędnego minimum grubość okładziny i równocześnie nadać elewacji modernistyczny wygląd, podkreślając jej lekkość i syntetyczność wyraźnie widocznym rysunkiem otwartych fug czy pokazaniem grubości płyt na narożnikach i w otworach okiennych. Najpowszechniej stosowanym materiałem stał się polerowany granit, swym wyglądem dość daleko odbiegający od naturalnej postaci kamienia. W ten sposób elewacja kamienna dla postronnego obserwatora przypomina bardziej fasadę z fabrycznie produkowanych płyt elewacyjnych ze sztucznych materiałów (metalowych, cementowych, lastrykowych, ceramicznych i innych) niż tradycyjny ciężki monolit murowanej z naturalnego kamienia ściany, znany z historycznej zabudowy. Dążenie do nowoczesności mimo zastosowania tradycyjnego materiału zapewniło zupełnie nową jakość. Odbyło się to kosztem architektonicznego detalu, bardzo trudnego do uzyskania przy takim charakterze okładziny (i w ciężkim w obróbce granicie) oraz skrajnego uproszczenia elewacji, ale to modernizm uznawał za zaletę.

W Wielkiej Brytanii burza modernizmu nie spowodowała odrzucenia dokonań tradycyjnego budownictwa oraz – co szczególnie istotne – umiejętności technicznych z nim związanego. Mimo trudnej sytuacji gospodarczej, w jakiej znalazło się Zjednoczone Królestwo po pierwszej wojnie światowej, gdy zaczynało się rozpadać imperium, oraz katastrofalnej po drugiej wojnie światowej, gdy resztkami sił starano się zapobiec nieuchronnemu upadkowi, tradycyjne metody obróbki i zastosowania kamienia przetrwały. Co więcej, żywe tradycje wraz z postępem w dziedzinie budownictwa pozwalały wypracować nowe metody wykonywania elewacji w zgodzie z nowymi wymogami, przede wszystkim związanymi z potrzebą zapewnienia budynkom izolacyjności cieplnej. Europejskie rozwiązanie okładziny kamiennej z cienkich indywidualnie kotwionych płyt w Wielkiej Brytanii nie przyjęło się powszechnie, gdyż zbyt kłóciło się z kamieniarskimi doświadczeniami i estetycznymi wymaganiami Brytyjczyków, wychowanych na perełkach sztuki kamieniarskiej. Konieczność pogodzenia wymogów finansowych, fizykalnych (izolacja termiczna) i estetycznych doprowadziła do wypracowania specyficznej metody wykonywania elewacji kamiennych w postaci samonośnej okładziny z płyt grubości 6–9 cm (lub większej, nawet do 60 cm) murowanej do wysokości kilku kondygnacji zgodnie z zasadami wznoszenia ścian warstwowych. Mocowanie do ściany konstrukcyjnej ograniczone jest do kotew stabilizacyjnych oraz kotwienia nadproży. Rozwiązanie takie znane jest i stosowane również w Europie kontynentalnej, nawet w Polsce – według jego zasad wykonano np. okładzinę z piaskowca w biurowcu w Warszawie. Jednak poza Wielką Brytanią są to wyjątkowe przypadki. Dlaczego? O tym oraz o szczegółach, zaletach i wadach takiego rozwiązania zainteresowani będą mogli przeczytać w drugiej części tego artykułu.

Fot. P. Wysocki